Badam ösdürip ýetişdirmek


Badam, - Türkmenistanyň şertlerinde örän çydamly ösümlik. Onuň gurluşy we aýratynlyklary biziň ýurdumyzda täjirçilik ekerançylygy üçin iň amatlysydyr.

 

Owadan we bol miweli agaç yssylyga we gurak howa çydamly; badam agaçlary monokulturanyň uly meýdanlaryna ýokaşýan keselleriň köpüsinden ejir çekmeýär.  

 

Badam süýji we ajy görnüşde ösdürilip ýetişdirilýär. Kosmetika pudagy üçin ajy badam ösdürilýär; käwagt ony gowy görýänler gaty güýçli ys we tagamy bolandygy sebäpli konditer önümlerinde örän çäkli mukdarlarda ulanýarlar, sebäbi ajy badamda zäherli alkaloidler we gidrokýan kislotasy bar we saglyk üçin howply. Şol bir wagtyň özünde, ajy badam şertlerimizde has güýçli we has durnukly; köplenç kök görnüşi hökmünde ulanylýar, üstüne süýji görnüşleri sepýärler (bagbanlar käwagt köküniň ajysy kesilen agaja geçýändigini aýdýarlar).

 

Mundan başga-da, bagbanlar duýdurýarlar - ajy we süýji badamlary bir ýere ekmeli däl, sebäbi köp ajy tozgajyklar süýji badamyň hem ajy şänikleriniň bolmagyna getirýär.

 

Aşakda agronomu.com-dan badam ösdürip ýetişdirmek hakda makala goşýaryn.

Badam deňiz derejesinden gaty belent eňňitlerde ownuk toparlarda ösýär. Güneşli ýerleri gowy görýär we gowy ösen kök ulgamyna eýe bolup, guraklykdan gorkmaýar. Ösümlik aýazlara çydamly, ýöne ösümlikleriň gögeriş möwsüminde (wegetasiýa) aýazlara çydamly däl. Badam üçin toprakda köp mukdarda kalsiý bolmaly. Gyşyň ahyrynda - ýazyň başynda açyk gülgüne bäş ýaprakly gül bilen gülläp başlaýar we miweleri tomsuň başynda peýda bolýar. Agajyň ortaça ömri ýüz ýyl, ýöne käwagt badam has uzak ýaşaýar. Miweleýiş döwri bäş ýaşdan otuz ýaşa çenli. Badam tozgalanyş arkaly köpelýän ösümliklere degişlidir.

 

Badam, gysga gyljagazlar bilen örtülen erikleriňkä meňzeş ýaşyl şänikleri bolup, olar doly ýetişenden soň içinde ýarylýar. Şeýlelik bilen, badamyň miwesi hoz ýaly görünýär, emma ösümligiň özi hoz däl. Badam miweleri örän tagamly, berhizli we şol bir wagtyň özünde ýokary derejede ýokumly - agaçlaryň käbir görnüşindäki ýagyň mukdary takmynan 70%, belok - 35% -e çenli. Iýmitleniş gymmaty taýdan badam diňe bir bize mälim bolan ähli miwelerden we gök önümlerden däl, hatda bugdaý, sygyr eti, süýt we balykdan hem ýokarydyr.

 

Şeýle hem badamda köp mukdarda witaminler we mikroelementler bar, şonuň netijesinde orta asyrlaryň meşhur tebibi Ibn Sina (Awisenna) bu ösümligi bagyr, dalak we pyntyk bejergisinde ulandy. Düzümi sebäpli, süýji keseli, demgysma we ýaralar üçin badam maslahat berilýär, ol gastrit, kelleagyry we nerw tükenişinde hem ulanylýar. Bu ösümlik şol bir wagtyň özünde beýnini köşeşdirmek we höweslendirmek ukybyna eýedir.

 

Badam ýagy öt haltany we pyntykleri arassalaýar, erbet holesterini azaldýar, öýkeniň sowuklamasyna, dürli düwürtikleriň çişmegine garşy ulanylýar we hatda käbir düwnük keseliniň bejergisine hem goşant goşýar. Badam ýagy pigment nokatjyklaryndan, tegmillerden we goňaklardan dynmaga kömek edýändigi (şerap bilen garylyp, saçyňyza sürtülende), şeýle hem güýçli üsgülewüge garşy ulanylýandygy barada halk içinde ynanýarlar.

 

Badam miweleriniň kaloriýasy gaty ýokary, şonuň üçin olary gereginden artyk ulanmaly däl. Şeýle-de bolsa, bu miweleriň deňagramly düzümi hatda aşa agramly adamlara-da daşky keşbe kän zeper ýetirmezden ulanmaga mümkinçilik berýär.

Möhüm! Bişmedik badamda sianid bar, üstesine-de käbir görnüşlerde zäherli sian kislotasy bar. Şeýle miweleri seresaplylyk bilen we diňe deslapky gowrulandan soň iýmeli. Badamda köp mukdarda bar bolan glikozid we amigdalin adamlar üçin ölüm howply; ölüm howply bolmagy üçin diňe onlarça däne iýmek ýeterlikdir.

Badam konditer önümlerine ajaýyp goşundy. Şokoladyň we beýleki süýjüleriň tagamyny ýola goýýar we dürli tagamlara, pastalara, peýnirlere we doňdurmalara goşulýar. Bugdaý ununyň ornuna badam uny gurme tortlary we konditer önümleri üçin reseptlerde ulanylýar. Ezilen badam dänesinden özbaşdak nepislik, beýleki önümleriň tagamyny ýokarlandyrmak we özboluşly badam tagamy bilen doldurmak üçin bir pasta taýýarlanýar.

Aýratynlyklary

Badam guraklyga çydap bilse-de, suwsuzlyk ösümlige uly zyýan berip biler - ösüşi haýalladýar we ýapraklary döküp başlaýar, netijede diňe şu ýyl däl, eýsem indiki ýyl hasyl azalýar. Şeýle hem, badam beýleki ösümlikleriň ýa-da binalaryň kölegeli ýerlerinde ösende, ýagtylygyň az ýerinde peselýär. Badam ösdürip ýetişdirmek kararyna gelende bu aýratynlyklar göz öňünde tutulmalydyr.

 

Badam sortuny saýlamak

Badam ösdürip ýetişdirmezden ozal ösümligiň haýsy maksat bilen ekiljekdigini kesgitlemeli we şoňa baglylykda iň laýyk görnüşini saýlamaly.

Badamyň kyrkdan gowrak görnüşi bar, ýöne adaty badam iň köp ýaýran hasaplanýar. Boýy alty metre ýetip biler, ýöne gurak ýerlerde pes gyrymsy ýaly ösýär. Miwe tagamyna baglylykda ajy, süýji we döwük badam görnüşlerde bolup, bularyň hemmesi ösümlik görnüşlerine degişlidir.

"Gülgüne duman" we "Anýuta" ýaly badam görnüşleri örän meşhurdyr, ýöne miwe öndürijiler "Ak ýelkeni" ösdürmegi makul bilýärler.

Badam ösdürip ýetişdirmegiň maksady, meýdançany bezemek bolsa, "üç perli" badam ýaly görnüşlere üns bermeli (onuň bir ýarym metr püri we sallanyp durýan ýapraklary, açyk gülgüne ýa-da malina gülleri bar) ; "Ledebura" (aýratyn hoşboý ys, uly gara ýapraklar we uly açyk gülgüne güller bilen tapawutlanýar) we "Petunnikowa" (owadan gülgüne güller bilen bezelen gyrymsy agaç).

 

Ösümlik üçin haýsy toprak amatly

Badam agajy toprakdan gaty köp zat talap etmeýär, ol harabalykda, gumda we daşlarda ösüp biler. Topragyň ýeňil, hasylly we gowy zeýkeşiň bolmagy iň amatlysydyr. Bu ösümlik üçin kislotaly toýun, duzly, esasanam hlorly topraklar gadagandyr, onuň kök ulgamy ýokary ýerasty suwlaryň täsirine, şeýle hem howa we suw geçirijiliginiň ýoklugyna çydamly däldir.


Badam ekmek

Güýzüň ahyrynda badam ekmek iň amatlysydyr; ýazda ekilen ösümlik kök urýar.

Badam agajyny nädip ösdürip ýetişdirmelidigini çözmek, ýer saýlamakdan başlaýar. Topragyň düzümine we ýagtylygyň köplügine bolan talaplardan başga-da nahallary ýeliň gowy goragy bilen üpjün etmeli.

 

Badam agajyny ekmegiň tehnologiýasy aşakdaky ýaly. Ýarym metrden gowrak çuňlukda çukurlar biri-birinden iki-üç metr aralykda gazylýar (gyrymsy agaçlar we mör-möjek görnüşleri üçin bu aralyk azalýar). Çukuryň düýbüne ownuk çagyl ýa-da ezilen daş guýulýar, üstünde 10 santimetre çenli çäge dökülýär, soň bolsa iýmleme, iň gowusy fosfat dökünleri we dökün dökülýär. Çukurlara agaçlar seresaplylyk bilen ýerleşdirilýär (kök boýny ýer astynda 10-15 sm bolmaly), şondan soň çukur hasylly toprak bilen doldurylýar we gowy depelenýär.

Bir ýarym metr radiusy bolan kök tegelegi birleşdirmeli. Bu maksatlar üçin torfy ulanmak iň gowusydyr. Tohum nahalyny şemaldan goramak üçin ýaş agaja goşmaja direg daňylýar. Her nahaly köp bol suwarmaly.


Badamyň köpelmegi

Badam tohumlar, kesikler we ösümligiň kök bölünişi bilen köpelýär.

Tohumdan badam ösdürip ýetişdirmek

Badam tohumdan ösdürilip ýetişdirilip bilner, ýöne bu ýagdaýda badam hozunyň biologiki we harytlyk aýratynlyklary ýitip biler. Badamyň daşyny mümkin boldugyça gögermek üçin ony güýçlendiriji ergine siňdirip, güýzüň ahyrynda öňünden taýýarlanan gowy gazylan ýerde biri-birinden 15-20 sm uzaklykda ýa-da gyşyň başynda 10-15 sm çuňluga çenli ekmeli. Her çukurjyga iki tohum goýmak bolýar, bu ýagdaýda gögerenden soň has güýçli nahal galýar.

Şänikleri ýazyň başynda ekip bolýar, ýöne ondan ozal ýanwar aýynyň ahyryndan - fewral aýynyň başyna çenli gumda gatlaklara bölünmeli (tebigy gyşlamaga meňzeş şertlerde gögermeli). Bu proses noldan on derejä çenli temperaturada bir ýarym aýa çenli dowam edýär.

Ýaňy ösüp gelýän tohum 10-15 santimetre ýetende, şol bir çuňlukda ösümligiň köklerini lopata bilen kesilmeli, şondan soň köp suw bermeli. Tohumlaryň gögermegi tomsuň ahyrynda kök boýnunyň ýanlarynda amala aşyrylýar, şondan soň okulýant dökülýär. Ýyllyk nahallary göçürmeli, ýogsam pür emele getirmez.

Badamyň sapmak arkaly köpelmegi

Badam agajyny şeýle görnüşde köpeltmek üçin, tomsuň başynda ösümligiň ýokarsyndan 15-20 sm uzynlykda (iki düwün) kesilýär we birnäçe sagatlap güýçlendiriji ergin goýulýar. Şondan soň, kesilen çäge we torfyň garyndysyna (gatnaşygy 1: 2) ekilýär we 20-30 günüň dowamynda sowuk teplisada ýerleşdirilýär. Bu döwürde kesilenler düýpden köklenmeli, şondan soň ýaş badam agajy okuw ýatagynda ösüp ýetişmegi dowam etdirýär.

 

Badam baldaklarynyň köpelmegi

Badam agajy gaty kesilen bolsa, köp ösümlik berýär. Ýüze çykandan soň ikinji ýylda kökleri saklap, aýry-aýry ýerlere göçürip bolýar.

 

Badamlary şahasyny gömmek arkaly köpeltmek

Badamyň ýaş baldaklary köpelmek üçin hem ulanylyp bilner. Munuň üçin ýere tarap egmeli, demir ýa-da agaç saçly çeňňek bilen gysylmaly we ýeňiljek usulda toprak sepilmeli. Şeýle baldaklarda öz kök ulgamy takmynan bir ýylda emele gelýär, yzygiderli suwarmaly, daş-töwereginde ot-çöpler we toprak dökülýär. Soňra nahallar ene agajyndan aýrylýar we hemişelik ýerde ekilýär.

 

Badamy nädip ideg etmeli

Badamdan gowy hasyl almak üçin diňe ekiş düzgünlerini berjaý etmän, kök uran ösümligi açyk meýdanda başarnykly ideg bilen üpjün etmeli.

Badamy nädip dogry suwarmaly

Badam diňe çägeli toprakda össe, köp suwarmaly. Çyglylygyň köp bolmagy ösümlik üçin örän zyýanly, ýöne suw ýetmezçiligi bilen agaç gowy güllemeýär we miwe bermeýär. Ösümligiň töweregindäki toprak bir ýarym santimetr çuňluga guranda, badam suwarmaly. Suwaryş derejesi - her agaja ýedi litrden on litre çenli suw bermeli.

 

Badamyň dökünleri we iýmleri

Miwe miweleriniň emele gelmegi we guýulmagy üçin badam köp güýç talap edýär; ösümligiň bu aýratynlygy, ony ösdürip ýetişdirmegiň oba hojalyk tehnologiýasyny kesgitleýär. Ýaz paslynda uly ýaşly agaç organiki maddalar we ammiak selitrasy bilen dökünlenýär (bir bedre suw üçin 20 g). Güýzde toprak goşa superfosfat we kaliý sulfaty bilen iýmitlenmeli - her inedördül metr üçin 20 gr.

 

Badamyň sapylmasy

Badam diňe bir dürli görnüşli ösümlige däl, eýsem badamyň beýleki görnüşlerine-de, erik, alça erik ýa-da terň bilen hem saplanyp bilner. Muny ýazyň ortasynda ýa-da tomsuň ahyrynda, sap akymy aýratyn işjeň bolanda etmek iň gowusydyr. Howa gaty yssy bolmaly däldir.

Proseduradan birnäçe gün öň suw gaty gowy guýulmalydyr (gabygy aňsatlyk bilen bölünmeli), sapma wagtynda gabyk agaçdan gowy aýrylar ýaly. Pyntyk hökmünde emele gelen bilen göni baldak alynýar, şondan ýapragy seresaplylyk bilen kesmeli, zeper ýetirmezlik üçin birnäçe millimetr kesilýär.

Düwürtigiň kök ýakasynyň çäginde (ilki bilen hapadan arassalanmalydyr), ýiti pyçak bilen “T” harpy görnüşinde we kesiş çyzyklarynyň ýerinde kesilýär, we kesimiň liniýalarynyň birleşýän ýerinde, gabyk seresaplylyk bilen yzyna bukulýar. Pyntykli galkan, taýýarlanan kesime ýerleşer ýaly laýyk görnüşde kesilýär. Galkany keseniňizde, gabykdan başga-da azajyk agaç dokumasyny hem ele almaly. Baldajyk kesimiň içine salynýar, gabygy bilen örtülýär we skoç ýa-da lentadan ýasalan berk bent bilen berkidilýär (pyntyk üstünde galmalydyr).

Прививание миндаля




2-3 hepdeden soň gözegçilik barlagy geçirilýär: üstünlikli sanjym bilen göz ýaşyl bolmaly we sapajyk ýok bolýar. Şondan soň bint boşadylyp bilner. Saplama tomus aýynyň ahyrynda amala aşyrylan bolsa, berkitmäni bahara çenli aýrylmaly däldir. Kök almadyk gözjagazlar täzeden çişmeli.

Ýaz paslynda ýapraklar peýda bolansoň, berkitme aýrylyp bilner, guradylan göz bilen ätiýaçlyk öňünden taýýarlanan kesiş arkaly berkidilip bilner.

Okulantyň beýikligi 10 santimetre ýetende, goşmaça düýbüni ýumşatmalydyr, ulaldygyça prosedura azyndan iki gezek gaýtalanýar. Köküniň öndürýän baldaklary, okulantda görünýän gapdal ösümlikleri hem aýyrmaly.

Badamyň gyşlamasy

Badam aýazlara çydamly ösümliklerdir, ýöne gyşda aýaz -15 ° C-den aşak düşse, ýaş şahalaryň we gül ýapraklarynyň uçlary doňup biler. Munuň ýüze çykmazlygy üçin tomus aýynyň ahyrynda badamyň baldaklarynyň çyrpmak gysmak maslahat berilýär. Bu ýagdaýda ösümlik ösmegini biraz bes edýär, tersine, badam aýaza goşmaça garşylyk gazanyp, agaçlary has gowy bişýär.

Çeşme: https://agronomu.com/bok/1435-mindal-kak-pravilno-sadit-i-uhazhivat.html
© Agronomu.com

читать на русском